CİZRE’NİN TARİH KRONOLOJİSİ

TUFAN ÖNCESİ DÖNEM                                                            …….              M.Ö…

NUH (AS) VE OĞULLARI DEVRİ                                                7000                5000

KARDU (KARDA-GURDİYEN) DEVRİ                                         5000                4000  

GUTİ(GUDİ) İMPARATORLUĞU DEVRİ                                      4000                2350    

AKAD  DEVLETİ                                                                       2350                2300

GUTİ(GUDİ) İMPARATORLUĞU DEVRİ                                      2300                1894

I.BABİL DEVLETİ                                                                      1894                1595

ARAPLAR                                                                                1595                1395

ASUR DEVLETİ                                                                         1395                614

MEDLER                                                                                    614                 550

PERS İMPARATORLUĞU                                                            550                 331

BÜYÜK İSKENDER İMP.                                                             331                 301

SELEVKOSLAR                                                                          301                 275

KELTLER  (GALATLAR) İSTİLASI                                                 275                 274

SELEVKOSLA                                                                            274                 130

PARTLAR(EŞKANİYANLAR)                                                        130                 226(M.S.)

SANANİ İMPARATORLUĞU                                                       226                 639

İSLAM İMPAROT   ORLUĞU                                                      639                 661

EMEVİLER                                                                                 661                 750

ABBASİLER                                                                                750                906

HAMDANİLER                                                                            906                975

BUVEYHİ                                                                                    975               983

MERVANLILAR (MERVANİLER)                                                    983              1085

SELÇUKLULAR                                                                          1085             1112

ARTUKOĞULLARI                                                                     1112             1127

ZENGİLER                                                                                 1127             1180

EYYUBİLER    VE                                                                       1180             1227

CEZİRE-İ İBN ÖMER ATABEYLİĞİ                                              1180             1227

ZENGİLER                                                                                 1227             1260

CİZRE BEYLİĞİ (MİREKLER/MİRİ AZİZAN)                                  1260             1478

AKKOYUNLULAR                                                                     1478             1508

CİZRE AZİZAN BEYLİĞİ                                                             1508             1627

OSMANLI İMPARATORLUĞU                                                    1627             1843

CİZRE BEDİRHANİLERİ                                                              1843             1847

OSMANLI İMPARATORLUĞU                                                    1847             1923

TÜRKİYE CUMHURİYETİ                                                                     1923

CİZRE’NİN  ADLARI

M.Ö. 4000 yılından itibaren yavaş yavaş gelişip büyüyen, Basra’dan Ağrı’ya kadar Akad, Elam, Asur ve Sümerleri hakimiyetleri altına yüz yıl alan GUDİ (Guti) İMPARATORLUĞU zamanından önce Cizre’nin adı DİLMUN iken,   Sonra BAKARDA, GERZ U BAKARDA (GERZU BAKURDA-) adını almıştır. Daha sonra, bu ismin yerini KAZARTA KURDAN-BAJARE KURDAN-BAJARE KARDUNYA  (KARDU GAZARTASI) GAZARTA KARDAY (KARDUNYA GAZARTASI)  adlarını almıştır.

Gudi hakimiyetinin azalması ve   doğal su kaynakları gibi bölgede petrol çıktığından Cizre’ye BAZİBDA (Bazifta) denildi. Bazibda  “Petrol Ülkesi”, “Petrolün yanında olan yer” anlamına gelmektedir. Bajar Kardu’nun (Cizre) doğusunda o zamanlar bir semt olan Bazibda, petrolun su kaynağı gibi fışkırması nedeniyle, petrolun önemine binaen tüm şehre artık Bazibda denilmeye başlandı. Şehir, Babil, Asur, Med, İskender, Sasani savaşlarında harabe haline sık sık geldi. İslam’ın Cizre’ye gelmesi ile Yafes Köprüsü’nün bulunduğu   semt  BAZİBDA olarak kaldı. Normal şehir merkezinin adı ada anlamında olmak üzere  sonradan CEZİRE olarak değiştirildi.                                                                

Hatta Cizreli büyük tarihçi İzzeddin İbnülesir El-Cezeri; El Kamil fit Tarih  adlı eserinde  Bazibda’yı bir köy olarak tanımaktadır.[1] Persler devrinde bir ara GAZARTA -GAZARTA KARDAY(KARDU GAZARTASI) ve BAZİBDA isimleri kullanılmıştır. Hatta, bazı hikayelerde ilkçağlarda orman, dağ, güneş ve Dicle Nehri’nin buluşmasından dolayı, cennet  anlamında  Cizre’nin adı İREM olarak da geçer. Bir mitolojik söylentiye göre, Cizre’de birden dokuza kadar İrem adında hükümdar görev başına geldiklerinden İREM adıyla anıldığı söylenir.[2]

Şehrin çeşitli su baskınları, zelzele ve savaşlardan yıkılan ve ölen insanları eski Cizre’de, Nuhun mezarının bulunduğu tepeciğe rağbet edip, etrafını boş bırakmadılar. Nihayet Dicle nehrinden bir kol alıp Dicle’yi, şehri çepeçevre su ile çevirecek şekilde akıttılar. Böylece, Dicle bir hilal şeklinde kavis çizerek, Cizre’yi bir ada haline getirdi. Araplar Arapça olmayan adları genelde değiştirme eğilimindedirler. Cezire Arapça’da ada anlamında olduğundan İslamiyetin Cizre’ye gelmesi ile, ismi CEZİRE olarak adlandırıldı.

 Abbasiler devrinde, Cizre’de büyük yatırım ve hizmetlerde bulunan, Abbasi valilerinden Hasan ibn Ömer et-Tağlıbi Gerzu Bakartda şehri olan Cizre’nin üzerine yeniden şehri kurup restorasyon yapmıştır. Çünkü İslam fethi döneminde Gerzu Bakartda (Bazibda) halkı Hz. Nuh Peygamberin etrafında, kale ve yıkık surların bulunduğu şehirde bulunuyordu. Hatta şehrin kuzeyinde bulunan ve Sasani hükümdarı Erdeşir Babekan tarafından yaptırılan Aslanlı Kapı (Bab ul Ma-Deryê Avê)  o zamandan beri mevcuttu. Mucmeul Buldan sahibi Yakut da Bazibdan’ın Cezire-i ibni Ömer karşısında bir köy olduğunu yazar. Yukarıda adı geçen HASAN İBN ÖMER ET-TAĞLIBİ Cizre’de çok büyük imar hareketleri olan surların tamamiyle restorasyonu, hanlar hamamlar ve kervansarayların yapılması nedeniyle babasına izafeten CEZİRE-İ İBNİ ÖMER (Ömer Oğlu Adası) adı verilmiş oldu.

Daha sonra, 1260 yılından itibaren kurulmuş  Cizre Azizan Beyliği döneminde  Cezire-i Bohtan (CİZİRA BOHTAN-CIZİRA BOTAN) ismİ İle adlandırıldı. Bu ad, Botanlıların Adası anlamına gelir. Bir ara Akkoyunlulardan Cizre’yi alan ve Şah İsmail’in büyük ordusunu üç kere yenen II. Şeref’e izafeten de, CEZİRETUŞ ŞEREF (Şerefli Cizre) veya (Şerefin Cizresi) adı ile anılmaya başlandı.

Cumhuriyetin kurulmasıyla adı CİZRE olarak değiştirilmiş oldu.

[1] İslam Ansoklepedisi C. 3. 5. 6. 10.

[2] Ş. Muhammed .Bahir Haşimi